Yüksek Lisansa Hazırlık Rehberi: Fıkıh

Yüksek lisans, akademinin ilk adımı. İlk adımın sağlam olması diğer adımların sıhhati için de bir o kadar önemli. Abdullah Bardakçı, hocalarından Fıkıh’tan yüksek lisans yapmak isteyenlere yönelik aldığı tavsiyeleri tüm ilim taliplileri için derledi, istifadeye sundu. Buyrun:

Bir önceki paylaşımımızda belirtildiği üzere, fıkıhtan yüksek lisans yapmayı düşünen bir grup arkadaş olarak bu alanda uzman bazı hocalarımızın tavsiyelerine başvurmak için ziyaret ettik. Bu kapsamda İstanbul Şehir Üniversitesi’nden Eyyüp Said Kaya ve Mehmet Boynukalın, Marmara Üniversitesi’nden Faruk Beşer, Mehmet Erdoğan ve Hasan Hacak hocalarımızla görüşmeler yaptık. Sakarya Üniversitesi’nden Soner Duman hocanın notlarından da istifadeyle edindiğimiz tüm tavsiyeleri bir dosyada toplayıp istifadeye sunalım dedik. İnşallah hayırlı ve bereketli olur.

Tavsiyeler

Başlamadan önce: “En iyi, iyinin düşmanıdır”

Hem fıkıh kelimesinin “anlayış, kavrayış” anlamına gelen sözlük anlamı, hem de fıkıh ilminin mahiyetinden dolayı, bu ilim -tabiri caizse- sosyal olanın ilmi olmaktadır. Dolayısıyla kapsamı hakkında bahr-i bî pâyân dersek abartmış olmayız. Bir hocamızın da ifadesiyle “Günümüzde ben fıkhın her alanını derinlemesine bilirim diyen biri, ben tüm sosyal bilimlerde uzmanım, demiş olur.” Tabii ki fıkıhtan yüksek lisansa hazırlanan öğrencilerden beklenen bu değildir. Ama fıkıh çalışmak isteyen ilim talibinden başlıca şu 4 husus beklenir ki bu hususlar fıkıh talebesi olmanın devam şartı niteliğindedir.

• Arapça ve İngilizce bilmek. Arapçanın hem klasik hem de modern veçhini bilmek, bunları anlıyor ve kendini ifade edebiliyor olmak zaruri. Zira hem fıkhın hem de tüm İslami İlimlerin temel eserleri Arapçadır. Modern Arapça için gazete ve dergi yazılarını okumayı kısa ama devamlı surette devam ettirmek bu noktada önem arz etmektedir.
  İngilizceyi “ileri” düzeyde bilmek şarttır, zira bugün hem İslâm dünyasında hem İslâm hakkında bilgi üreten dünyanın farklı bölgelerindeki merkezlerde akademik iletişim dili –maalesef- İngilizcedir. Genel İngilizcede “ileri” seviyede olmanın yanında İslam ve İslami ilimler hakkında İngilizce yazılmış temel eserleri okumak temel meselelerin İngilizce ifade ediliş biçimlerini görmek açısından faydalı olacaktır. Bunun için The Complete Idiot’s Guide to Understanding Islam (pdf) tarzı kitaplar seçilebilir. Buna ek olarak bir klasik eseri İngilizce iyi bir tercümesinden okumak da fıkhın alt literatürünün İngilizce ifade ediliş biçimlerini öğrenmek açısından yararlı olacaktır. Dil ile alakalı şu hususu da belirtmek önemlidir: Araştırma görevliliğinden yurt dışındaki kısa süreli seminer programlarına kadar lisansüstü öğrencilerin önüne çıkan çok çeşitli imkânlarda başarılı olabilmenin temel birkaç kriterinden biri ileri düzeyde dile hâkimiyettir. Sadece seçtiği alanın Türkçe literatürünü okuyup, Arapça ve İngilizceye yeterince önem vermeyen öğrencinin lisansüstünde ilerleyebilmesi pek mümkün değildir.
• Yaşadığımız çağı tanımak. Bunun için eğer yapılabiliyorsa sosyal bilimlerden bir alanda çift anadal veya yandal yapmak veya bazı dersler almak iyi olacaktır. Bunun dışında da diğer tüm sosyal bilim alanlarından, uzmanları tarafından tavsiye edilmiş bir iki kitap okunmalı ve en az bir tanesiyle nispeten daha yakından ilgilenilmelidir.
• İslam dünyasını anlamaya çalışmak. Modern dönemde İslam düşüncesinin seyrini takip etmek ve o birikime binaen bir şeyler söylemek için çağdaş İslam düşüncesine dair kitaplar okumak önem arz etmektedir. Bunun için başlangıç kitabı olarak Mehmet Ali Büyükkara’nın Çağdaş İslâmî Akımlar adlı kitabı tavsiye edilebilir.
• Hocalık, “abilik/ablalık” yapmak. En az her ilimde olduğu kadar fıkıh ilmi de öğretilerek öğrenilen bir ilimdir. Kişinin öğrendiklerinin kendinde ilim olarak kalabilmesi ve amel etmesinin bir veçhesi olması itibariyle hocalık yapmak çok önemlidir. Öğrencilik aşamasındayken bile okumuş olduğu eserleri okutmak öğrenciye çok faydalı olacaktır.

Bunlardan sonra fıkıh lisansüstü çalışmaya yönelik diğer tavsiyelere geçebiliriz. Bilindiği üzere fıkıh en temelde füru ve usul olarak ikiye ayrılmaktadır. Ama fıkıhla ilişkili alanlar veya fıkhın alt alanları bunlarla sınırlı değildir. Fıkıh çalışmak isteyen kişinin füru ve usul dışında fıkhın ıstılahları, külli kaideleri, fıkhın tarihi, meşhur mezhepleri ve onların meşhur kitapları ve çağdaş meseleleri hakkında da bilgi sahibi olması gerekmektedir. Bunlarla beraber Kuran-ı Kerim’in kelime manalarına hakimiyet de merkezi bir öneme sahiptir. Bunun için Râgıb el-İsfahânî’nin Müfredât’ı tavsiye edilebilir.

a. Füru Fıkıh

Fıkıh çalışmak isteyen öğrencinin bir grup klasik kitaptan tüm füru fıkıh bablarını okumuş olması gerekmektedir. Klasik kitapların bir hocayla okunması kitabın ve fıkhın diline hakimiyet açısından önemlidir. Zira klasik eserler kendilerini onlarla uzun vakit geçirene açarlar. Bunun en sağlıklı yolu da bir hocayla okumaktır. Bu okumalarda tedrici bir okuma sıralaması izlenmesi gerekir. Türkçe olarak da Ömer Nasuhi Bilmen’in Hukûk-i İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu’ndan aynı meseleler okunabilir.

Klasik füru fıkhın bir de yeni formu vardır ki buna çağdaş İslam hukuku/ el-kânûnu’l-İslâmiyyü’l-muâsır denilir. Bunun için de Mustafa ez-Zerkâ’nın el-Fıkhü’l-İslâmî fî sevbihi’l-cedîd’inin ilk iki cildi olan el-Medhalü’l-fikhiyyü’l-âm okunabilir. Bu alanda, Türkçe olarak da Hayrettin Karaman’ın Mukayeseli İslam Hukuku kitabından istifade edilebilir. Modern hukuk ile de genel bir mukayese imkânı sunabilmesi açısından bir “hukuk başlangıcı” kitabı okumak gerekir. Bunun için Necip Bilge’nin Hukuk Başlangıcı tavsiye edilebilir. Füru fıkhın bablarını modern hukuk bölümlerine göre ele alınmış şeklini görmek ve bazı konuları derli toplu şekilde okumak için Mehmet Akif Aydın’ın Türk Hukuk Tarihi kitabının ilgili bölümleri okunabilir.

Türk Hukuk Tarihi – M. Akif AYDIN

el-medhalü’l-fikhiyyü’l-Âm

Hukuk Başlangıcı

Mukayeseli İslam Hukuku

Hukuk-i İslamiye ve Islahat-ı Fıkhiyye Kamusu

b. Usul-i Fıkıh

Fıkıh çalışmak isteyenlerin modern dönemde yazılmış bir usul kitabını baştan sona okumuş olması gerekir. Bunun için Zekiyyüddin Şaban’ın Usûlü’l-fıkhı’l-İslâmî adlı eseri tavsiye edilebilir. Bunun İbrahim Kâfi Dönmez tarafından İslam Hukuk İlminin Esasları ismiyle yayınlanan Türkçe tercümesinden de istifade edilebilir. Okulda hocayla bunlar okunurken aynı meselelerin klasikteki hallerini görmek amacıyla Nesefi’nin Menâru’l-envâr’ından okunabilir. Menâr’ı okurken Soner Duman, Osman Güman ve Süleyman Kaya tarafından çevrilmiş olan Türkçe tercümesinden de yararlanılabilir.

Usûlü’l-fıkhı’l-İslâmî

İslam Hukuk İlminin Esasları

Menâru’l-Envâr Tercümesi

c. Fıkıh Istılahları

Hem füru hem de usul-i fıkhın temel kavramlarını bilmek önemlidir. Bunun için Ömer Nasuhi Bilmen’in Hukuk-u İslamiye ve Islahat-ı Fıkhiyye Kamusu’nda her konunun başında bulunan ıstılahlar listesinden yararlanılabilir. (Istılahları içeren PDF için tıklayınız.) Abdullah Kahraman’ın Hukuk-u İslamiyye Kamusu’nda geçen kavramları derleyip sadeleştirdiği, Nizamiye Yayınları’ndan çıkan Fıkıh İlmi & İslam Hukuku Terimleri Sözlüğü’nden de istifade edilebilir. Mehmet Erdoğan’ın Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü de tavsiye edilir.

Yüksek lisansa hazırlanan öğrencinin kendine her konunun kavramlarını içeren bir dosya oluşturması, hem oluşturma aşamasında, hem de yüksek lisans sınavı ve mülakatından önce bu kavramları tekrar ederken faydalı olacaktır.

Hukuk-u İslamiye ve Islahat-ı Fıkhiyye Kamusu

Fıkıh İlmi & İslam Hukuku Terimleri Sözlüğü

Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü

d. Külli Kaideler

Fıkıhta kullanılan külli kaideleri bilmek de fıkıh talebesi için önemlidir. Bunun için Mecelle’nin başında yer alan 100 külli kaideyi açıklamalarıyla birlikte okumak gerekir. Bunun için Atıf Bey’in Mecelle şerhinden (pdf) ve Mustafa Yıldırım’ın Mecelle’nin Külli Kaideleri adlı eserinden yararlanılabilir.

Buna ek olarak, fıkıh çalışmak isteyen bir grup arkadaşın bir grup çalışmasıyla kendilerine külli kaideler dosyası oluşturması da çok faydalı olacaktır. Bu dosya, öncelikle kaidenin Arapçasını, sonra Mecelle’nin kendi tercümesini, ardından Mecelle’nin şerhlerinden istifade ederek kaidenin manasını açıklayan bir Türkçe açıklama paragrafı, daha sonra külli kaidenin daha iyi anlaşılabilmesi için bir örnek ve varsa kaidenin bir istisnasını yazmak suretiyle oluşturulabilir. Bu dosyayı hazırlarken Atıf Bey şerhine ek olarak Ali Haydar Efendi’nin Dürerü’l-hükkâm şerhu Mecelleti’l-ahkâm adlı eserinden faydalanılabilir.  Bu dosyayı oluşturmanın kendisi çok faydalı olduğu gibi yüksek lisans sınavlarına hazırlanırken kaideleri tekrar etme konusunda da büyük kolaylık sağlayacaktır.

Mecelle’nin Külli Kaideleri

Dürerü’l-Hükkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkam

Dürerü’l-Hükkam Şerhu Mecelleti’l-Ahkam

e. Fıkıh Tarihi

Fıkıh çalışmak isteyen öğrencinin fıkhın tarihine dair de bilgisi olması gerekmektedir. Bunun için Hayrettin Karaman’ın İslam Hukuk Tarihi isimli kitabı okunabilir. (http://www.hayrettinkaraman.net/kitap/tarih/) Bunun yanında Wael B. Hallaq’ın Necmettin Kızılkaya tarafından Türkçe’ye İslam Hukukuna Giriş olarak tercüme edilen kitabının “Modernlik ve Kırılmalar” isimli ikinci kısmının fıkhın modern dönemde geçirdiği süreçlerin görülmesi açısından okunması gerekir.

İslam Hukuk Tarihi

İslam Hukukuna Giriş

f. Mezhepler ve Literatür

İslam fıkhındaki meşhur mezhepler hakkında bilgi edinmek için Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’ndeki “Fıkıh” maddesi başta olmak üzere muayyen mezheplere dair maddeler okunabilir. Bununla beraber mezheplerin meşhur eserlerinin, müelliflerinin ve müelliflerin vefat tarihlerinin bilinmesi de önemlidir. Bu bilgiler de mezheplerin literatür maddelerinden edinilebilir. Fıkhın fetava, edebü’l-kazâ, harâç ve tabakât gibi alt literatürüne dair meşhur eserlerin ve yazarlarının bilinmesi de önemlidir.

Bu maddelerin okunup özetlenmesi öğrenciye faydalı olacaktır. Bunun yanında bu maddelerden istifadeyle alt literatürlerden de bir-iki örnek olacak şekilde mezheplerin meşhur eserlerini, bunların yazarlarını ve hangi kaynaklar esas alınarak yazıldığını belirten bir “meşhur eserler literatür dokümanı” oluşturulması çok yararlı olacaktır. Bu da yine grup çalışması şeklinde yapılabilir. Ve yine aynı şekilde sınav öncesi hızlı tekrar aşamasında kullanılabilir.

Kadriye Uğurlu ve Alaaddin Şahin tarafından hazırlanan, marmarailahiyat.com’da yayınlanan Fıkıh Literatürü yazısı literatürü toplu halde görmek ve tekrar için incelenebilir.

g. Çağdaş Fıkhi Meseleler

Fıkıh çalışmak isteyen öğrenci için fıkhın çağdaş meselelerini bilmek de önemlidir. Bu meselelerin tanımı, tarafları, tarafların ana hatlarıyla delilleri, bu meselelerde müfta bih olan görüşü ve müfta bih’in delilleri bilinmelidir. Bunun için Açıköğretim’in Günümüz Fıkıh Problemleri (pdf) adlı kitabı ve Soner Duman’ın aynı isimdeki Günümüz Fıkıh Problemleri kitabından istifade edilebilir. Buna ek olarak Din İşleri Yüksek Kurulu’nun Fetvalar (pdf)kitabının da incelenmesinde fayda vardır.

Günümüz Fıkıh Problemleri – AÖF

Din İşleri Yüksek Kurulu – Fetvalar

Günümüz Fıkıh Problemleri

Bunlara ek olarak, bir üniversitenin yüksek lisans sınavına hazırlanırken o ünivesitenin fıkıh hocalarının tezlerinin ve çalışmalarının sınav öncesi incelenmesi faydalı olabilir. Aynı şekilde, sınav öncesi hocaları ziyaret edip hocalarla tanışmak ve sınava çalışmaya yönelik tavsiyelerini almak bu bağlamda tavsiye edilebilir. Bazı üniversitelerin sınavları için belirli bazı hoca notlarını okumak veya onlardan haberdar olmak gerekebilmektedir. Bunun gibi özel durumlar için o üniversitede yüksek lisans yapan kişilere danışmakta fayda vardır.

Rabbimiz bizim niyetimizi O’nun rızasında, yolumuzu da O’nun razı olduğu yolda sabit kılsın. Ve bizleri ilimleriyle âmil kullarından eylesin. Gayret bizden, tevfik yüce Allah’tan.

*Abdullah Bardakçı derledi.