Klasik eserleri, özellikle erken dönem eserlerini çalışmak pek çok zorlukla karşılaşmayı göze almak demektir. Bunlardan biri de eserlerin yazma nüshalarındaki farklılıklar ve müstensih hatalarıdır. Bu yazıda da, yıllar evvel yapılan bir hatanın günümüze kadar nasıl ulaştığını, nasıl tespit edildiğini ve bu gibi hatalara mümkün mertebe düşmemek için neler yapılması gerektiğini okuyacaksınız. Abdullah Bardakcı yazdı.
2004 yılında es-Seyyid Yusuf Ahmed tahkikiyle, ki bu neşrin tahkik sayılması pek mümkün gözükmemektedir, Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye’den Fetâvâ’n-Nevâzil isminde bir eser neşredildi. Eser kapakta da yazdığı üzere Mâverâünnehir fakihlerinden Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye (ö. 373/983) atfediliyordu. Ancak hakikat öyle değildi. Eser yakından incelendiğinde Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye ait olmadığı, ondan yaklaşık 200 yıl sonra yaşamış Hidâye sahibi Mergînânî’nin (ö. 593/1197) Muhtârâtu’n-Nevâzil adlı eseri olduğu ortaya çıkıyordu. Mevzubahis yayınevinin tahkik kalitesinin düşüklüğü ve fahiş hataları ehlinin malumu olmakla birlikte, kitabı yanlış müellife nispet ederek yayımlama hatasına nasıl düşülmüştü ve bu hatada muhakkik yalnız mıydı? Yakından bakalım.
Literatürde Fetâvâ’n-Nevâzil şeklinde Ebu’l-Leys es-Semerkandi’ye nispet edilen bir eser olmakla beraber, en-Nevâzil, el-Fetâvâ, en-Nevâzil mine’l-fetâvâ, Fetâva’n-nevâzil gibi farklı isimlerle atfedilen eserler de yine aynı eseri, en meşhur şekliyle Kitâbu’n-Nevâzil’i ifade etmektedir.[1] Bu bağlamda muhakkik müellifle hiç alakası olmayan bir eseri nispet etmemiş gözükmektedir. Ancak eseri neşre hazırlayanın en büyük hatası eseri yalnızca 1 (yazıyla bir) nüshaya dayanarak neşre hazırlamış olmasıdır. Kaldı ki, hangi nüshaya istinaden çalışmanın yapıldığı da kitabın girişinde yer almamakta, yalnızca yazma eserden birkaç poz gösterilmektedir. Bu da aslında eserin bir yazmadan değil, aynı şekilde hatalı 1936 yılında basılan Haydarabad baskısından yayına hazırlandığı ihtimalini akla getirmektedir. Zira Haydarabad baskısı da eseri Fetâvâ’n-Nevâzil şeklinde Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet ederek neşretmiştir. Ancak Yusuf Ahmed’in böyle yapıp yapmadığı söylemek için elde yeterli veri bulunmamaktadır.
Peki bu iki nâşiri de aynı hataya düşüren neydi? Daha fazla nüshaya bakılsaydı bu hatanın önüne geçilebilir miydi? Elbette daha fazla nüsha görmek bu işin en kritik yanını oluşturuyor. Ancak bu nâşirler aslında çok eskiden beri süregelen bir hatayı tekrar etmekteydiler. Şöyle ki, yazma eser veri tabanlarında bu adla geçen eserleri taradığınızda Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet edilmiş, hatta eserinde başında Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin dilinden yazılmış bir mukaddime ile birlikte istinsah edilmiş Fetâvâ’n-Nevâziller karşınıza çıkmaktadır. Birkaç örnek görmekte fayda var:
Tespit edebildiğimiz kadarıyla, yukarıda gösterilen 5 nüsha dahil toplamda 17 nüshada eser çoğunlukla Fetâvâ’n-Nevâzil, bazen de Fetavâ’n-Nevazil ve Mehâsine’l-Fedâil olarak Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet edilmiş şekilde yer almaktadır.
Bu noktada akla şu gelebilir: Bu kadar nüsha aynı şekilde bu eseri Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet ediyorsa, belki de eser gerçekten o müellife aittir. Şimdi bunun neden böyle olmadığını tespit etmeye çalışalım.
Bazen 17 nüshaya da baksanız doğruyu görmek mümkün olmayabiliyor. Ancak bu sorun da sadece daha fazla nüsha görmekle aşılabilecek bir sorun. Zira müstensihlerin hepsinin aynı hatayı olduğu gibi tekrar etmediklerini, bazı müstensihlerin ise hatalı nüshaya ve dahi hatalı mukaddimeye işaret edip tashih ettiklerini görmek, ancak daha fazla nüsha araştırması ile mümkündür. Zira bu 17 nüsha dışında, aynı muhtevaya sahip günümüze ulaşmış 85 nüsha daha var ki, bunlar, küçük farklılıklarla birlikte, Muhtârâtu’n-Nevâzil şeklinde ve Mergînânî’ye nispet edilmiş olarak günümüze ulaşmış bulunmaktadır. Bu nüshaların hepsinin yer bilgisini burada vermek yazıyı çok şişireceğinden birkaç örnek zikretmek yeterli olacaktır: DİB 3894, İst. Müf. Ktp. 261, Feyzullah Efendi 1064, Topkapı Sarayı/ Emanet Hazinesi 811.
85 nüsha sayıca çok olsa da 17 nüshanın yanlış olduğunu kesin olarak ortaya koymaya yahut bu konuda ikna olmak için yeterli gelmeyebilir. Ancak hatalı nüshalar yakından incelendiğinde büyük çoğunluğunun önemli bir hatayla daha malûl olduğu görülecektir. Hatalı nüshalar, Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye nispet edilen mukaddimeyi verdikten sonra, Kitâbu’t-Tahâre başlığının hemen akabinde باب ما يجوز الوضوء وما لا يجوز قال الماء الجاري başlığını atarak akan sular ile ilgili bahisle kitaba başlamaktadırlar. Şöyle:
Ancak hatalı nispet edildiği halde tashih edilen bazı nüshalarda bu eksik kısmın eklendiğini görüyoruz.
Ürgüp Tahsin Ağa 212 numaralı bu nüshada nüshayı tashih eden kişi- yukarıdaki örneklerde görülen mukaddimenin hata olduğunu haşiyede belirtmiş, buna ek olarak, akan sular ile başladığı görülen bu nüshadaki eksik kısmın da, nüshanın ilk varağında tamamlandığını ifade etmiştir. İlk varakta da hatalı yerlerin üstü çizilerek düzeltildiği görülmektedir:
Birkaç doğru örnek de görelim:
Bu iki tashihli, üç de doğru örneğe ek olarak, bu kısımların 82 nüshada daha tam olduğu da eklenince ilgili kısmın diğer nüshalarda eksik olduğu kanaati güçlenmiş olmaktadır. Bu durum, yani yanlış müellife nispetle muallel olan nüshaların, bir de eksik başlaması, şu ihtimali düşündürmektedir: İlk sayfası kaybolan, dolayısıyla müellifin isminin de yer aldığı sayfası kaybolan bir nüshanın, dikkatsiz bir müstensih tarafından Ebu’l-Leys es-Semerkandî’ye ait zannedilerek ve Semerkandi’nin Kitâbu’n-Nevâzil’indeki mukaddimesi eklenerek istinsah edilmesi sonucu hatalı bir nüsha ortaya çıkmıştır. Sonra gelen müstensihler ise farklı yerlerde ve zamanlarda bu hatayı devam ettire gelmişler ve bu “gelenekselleşmiş” hata 1936 ve 2004 yıllarında dahi farklı isimler tarafından tekrarlanmıştır. Evet, üzücü ama gerçek.
Hâlâ ikna olmamışlar için şunu söyleyebiliriz: Eser, Ebu’l-Leys es-Semerkandî’den sonra yaşamış birçok alime ve ondan sonra yazılmış kitaplara alıntılar içermektedir. Yani eserin Semerkandî’ye ait olmadığından emin olabiliriz.
Hasıl-ı kelâm, klasik eserlerin tahkikinde, özellikle erken dönem eserlerin tahkikinde mümkün olduğunca mevcut tüm nüshaları görmek çok büyük önem arz etmektedir. Hakkıyla tahkik muhakkik araştırmacıların nasîbidir.
Benzer sorunu kaleme alan şu iki yazı da ilgililere tavsiye edilir:
Bedir, Mürteza. “Muhtelefü’r-rivâye ve İlişkili Bazı Eserlerin Nüshalarına Dair bir İnceleme”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4 / 1 (June 2021): 1-31 . https://doi.org/10.5281/zenodo.5008262
Kavak, Özgür. 2021. ““Kusursuz İntihal Yoktur”: Nizâm-ı Cedîdle İlgili Bir Risale Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye Risalesine Nasıl Dönüştü?” Bisavblog. 13 Kasım, 2021. https://blog.bisav.org.tr/2021/11/13/kusursuz-intihal-yoktur-nizam-i-cedidle-ilgili-bir-risale-asakir-i-mansure-i-muhammediyye-risalesine-nasil-donustu/
[1] İSHAK YAZICI, “SEMERKANDÎ, Ebü’l-Leys”, TDV İslâm Ansiklopedisi, https://islamansiklopedisi.org.tr/semerkandi-ebul-leys (30.01.2022).
Abdullah Bardakcı yazdı.
Şehir İslami İlimler Kulübü 