Yüksek Lisansa Hazırlık Rehberi: İslam Tarihi

Yüksek lisans, akademinin ilk adımı. İlk adımın sağlam olması diğer adımların sıhhati için de bir o kadar önemli. Fatma Semiha Aydemir, İslam Tarihi alanında yüksek lisans yapmak isteyenler için, bu alandaki hocalarımızdan edindiği tavsiyeleri sizler için derledi, biz de istifadenize sunuyoruz. Buyurun:

Yüksek lisansa girmek için gerekli asgari puanlar ve yüzdeleri üniversiteden üniversiteye değişse de, genel olarak üniversitelerde dikkate alınan kriterler: ALES puanı, lisans mezuniyet notu, bilim sınavı (yazılı sınav) ve mülakat (sözlü sınav) puanıdır. Bunların yanında, -çoğunlukla yüksek lisans giriş puanını etkilememekle beraber- asgari sınırın üstünde bir dil puanı da istenmektedir. (Bu konuda detaylı bilgiye yüksek lisansa başvurmak istediğiniz üniversitelerin web sitelerinden ulaşabilirsiniz.)

Bu yazımızda, İslam Tarihi yüksek lisans bilim sınavı ve mülakatına nasıl hazırlanabileceğimize dair çeşitli üniversitelerden İslam Tarihi hocaları ile yaptığımız görüşmelerden derlediğimiz tavsiyeler yer alıyor. Bizler bu tavsiyelerden çok istifade ettik, umarız sizler için de faydalı olur.

Tavsiyelere geçmeden önce, bizleri kırmayarak görüşme talebimizi kabul eden değerli hocalarımız Betül İpşirli Argıt, Büşra Sıddıka Kaya, Casim Avcı, Gülgün Uyar, Halil İbrahim Hançabay, Harun Yılmaz, Nihal Şahin Utku ve Tahsin Özcan’a kıymetli katkıları için teşekkür ederiz.

Hocalarımızın tavsiyelerini kategorize etmek gerekirse, İslam Tarihi alanında ilerlemek isteyen bir öğrencinin başlıca dört konuda kendisini geliştirmesi beklenmektedir:

1. Yabancı Dil
2. İslam Tarihi Literatürü
3. Genel İslam Tarihi Bilgisi
4. Tarihçi Perspektifi Kazanmak

1. Yabancı Dil

Akademide devam etmek isteyen bir ilahiyat öğrencisinin en azından Arapça ve İngilizce bilmesi gerekmektedir. Arapça ve İngilizce metinleri okuyup metni kendi çalışmalarımızda kullanabilecek düzeyde anlayabiliyorsak, ilk etapta bu yeterli bir seviye olarak görülmektedir. Bu konuda yetkinlik kazanabilmek için ara ara Arapça ve İngilizce dillerinde yazılmış iyi akademik metinleri tercüme etmek tavsiye edilebilir. Bu hem akademi için iyi bir başlangıç olacak, hem de kişiye metin inşa etme konusunda bir bakış açısı kazandıracaktır.

Bu iki dil halledildikten sonra, ortaya konulacak çalışmaların kalitesi açısından çalışılacak coğrafyayla alakalı üçüncü bir dilin öğrenilmesi de önemli görülmektedir. Örneğin, Kafkasya coğrafyası çalışacak birisinin Rusça, İran coğrafyası çalışacak birisinin Farsça, Endülüs çalışacak birisinin İspanyolca metinleri okuyup çalışmalarında kullanabilecek düzeyde öğrenmesi, çok daha kapsamlı çalışmalar ortaya koyabilmesini sağlayacaktır.

Akademi için olmazsa olmaz olan yabancı dil, bilim sınavı ve mülakatta da karşımıza çıkıyor. Sınavlarda, kaynak eserlerden dört beş cümlelik bir Arapça metnin tercümesi ve Osmanlıca matbu ya da mahtût bir metnin (yazı tipi nesih, sülüs, rika hepsi olabilmektedir) okunması öğrencilerden isteniyor.

Öğrencinin verilen Arapça metni kolayca tercüme edebilmek ve ıstılahları anlamak için Arapça kaynak eserleri okuma ve tercüme etme konusunda kendisini geliştirmesi gerekir. Bunun için, iyi bir tercümesi olan Arapça bir tarih eserinin belli bölümlerini aslıyla karşılaştırmalı bir şekilde okumak faydalı olabilir. Bu sayede kişi, tarih metninin terminolojisine alışabilir ve zamanla İslam Tarihi alanındaki Arapça eserleri anlama becerisini geliştirebilir. Bu konuda, Siyer Yayınları’ndan çıkan ve bir heyet tarafından tercüme edilen İbn Sa‘d’ın Kitâbü’t-Tabakâti’l-Kebîr’i ile Belâzürî’nin Fütûhu’l-Büldân isimli eserinin Mustafa Fayda tarafından yapılan tercümesi tercih edilebilir.

Osmanlı Türkçesi için ise orijinali Osmanlıca olan eserleri orijinalinden okumaya çalışmak, kadı sicilleri vb. arşiv belgelerini inceleyip aşinalık kazanmak sınav için yeterli olacaktır. Bu konuda özellikle Mübahat Kütükoğlu’nun Türk Tarih Kurumu’ndan çıkan Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik) isimli eserine müracaat edilmelidir.

2. İslam Tarihi Literatürü

Literatür bilgisi, İslam Tarihi yüksek lisans sınavlarında detaylı soru gelen konulardan birisidir. Bu sebeple, İslam Tarihi’nin kaynaklarını tanımaya yönelik bibliyografik eserler okumak gerekmektedir.

Literatür bilgisini iki grupta ele alabiliriz: Kaynaklar ve araştırmalar

• Kaynaklar

Öğrencilerden İslam Tarihi için ana kaynak niteliği taşıyan türlerin neler olduğunu, bu türlerin özelliklerini ve en meşhur eserlerini, bu eserlerin içeriklerini, müelliflerini ve müelliflerin hayatlarıyla ilgili temel bilgileri bilmeleri istenmektedir.

Bu konularda yetkinlik kazanabilmek için Ramazan Şeşen’in İslam tarihçiliğinin doğuşundan başlayarak XIX. yüzyıla kadarki süreçte yaşamış birçok önemli tarihçiyi, hayatlarını ve eserlerini içeren Müslümanlarda Tarih-Coğrafya Yazıcılığı isimli eseri tavsiye edilebilir. Ayrıca, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’ndeki “Siyer ve Megāzî”, “Tabakat”, “Ensâb”, “Vefeyât”, “Fiten ve Melâhim” gibi İslam Tarihi’nin farklı türleri hakkındaki maddelerle “İbn Hişâm“, “Vâkıdî“, “Taberî” gibi müellifler hakkında yazılan maddeler okunarak literatür konusunda bilgi sahibi olunabilir.

Bunların dışında, Şemseddin Günaltay’ın İslam Tarihinin Kaynakları Tarih ve Müverrihler, Mustafa Hizmetli’nin, İslam Tarihinin İlk Kaynakları , Josef Horovitz’in, İslam Tarihçiliğin Doğuşu İlk Siyer-Meğazi Eserleri ve Müellifleri isimli eserleri de okunabilir.

• Araştırmalar

Yüksek lisans sınavlarında öğrencilerden beklenilen bir diğer şey “Günümüzde İslam Tarihi alanında kim, ne çalışıyor? Hangi konuda kim uzman? Yeni çıkan eserler, makaleler, tezler neler?” gibi sorulara cevap verebilmeleridir. Bunun için, anahtar kelimelerle kütüphane veri tabanları, makale veri tabanları, kitap siteleri taranarak bir araştırma yapılıp “güncel literatür listesi” oluşturulabilir. Bu şekilde oluşturulacak bir liste, yeni yapılan çalışmalardan haberdar olmanın yanında hangi konuların ne kadar çalışıldığını görmeyi sağlayacak ve öğrencinin kendi çabasıyla derlediği bir liste olduğu için daha öğretici ve akılda kalıcı olacaktır.

Literatür konusunda yetkinleşebilmek için nasıl okuma yapmalıyız?

Yüksek lisans sınavlarında literatür hakkında gelebilecek sorulara örnek vermek gerekirse “Tabakat eserlerinin konusu nedir, İslam Tarihi için neden önemlidir, bu türdeki ilk eser hangisidir?”, “Câhiz kimdir, hangi yüzyılda yaşamıştır, en meşhur eserleri nelerdir, bu eserler neyi konu edinir?”, “Câhiliye Dönemi’ni araştırmak için başvurabileceğimiz en geniş muhtevalı eser hangisidir?”, ya da “XV-XVI. yüzyılları çalışan bir araştırmacı, hangi kaynaklara başvurabilir?” gibi sorular sorulmaktadır. Dolayısıyla, bu tür sorulara cevap verebilmek için eserlerin içeriklerine hâkim olmak gerekmektedir. Bu hâkimiyeti sağlayabilmek için de ilgili eserlerin belli başlı bölümlerini okumak oldukça faydalı olacaktır.

Bunun için, -“Kaynaklar” başlığında bahsedilen eserlerden yararlanılarak ve “Araştırmalar” başlığında bahsedilen şekilde- iyi bir literatür taraması yapıldıktan sonra “kaynak eserler” ve “araştırmalar” olmak üzere iki ayrı liste oluşturulabilir. Bu listeler de kendi içlerinde – eserlerin içeriklerine göre – dönem dönem tasnif edilebilir. (Siyer, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbasîler vb.) Böyle bir liste oluşturulduktan sonra bir hocayla istişare edilerek listeye son şekli verilebilir. (Bu hususta hocalarımız özellikle bu listelerin başkaları tarafından hazırlanmış listeler değil de, öğrencinin kendi emeğiyle hazırladığı listeler olmasının öğrenci açısından daha faydalı olacağı üzerinde durdular.)

Daha sonra, İslam Tarihi’nde bir mesele seçilip (örneğin Sakîfe hadisesi) hazırlanan listeler takip edilerek kronolojik bir düzenle okunabilir. Bu yöntem, kaynakların meseleleri nasıl ele aldıklarını, kaynaklar arasındaki farkları ve bir bilginin sonraki nesillere nasıl aktarıldığını görmeyi sağlayacak ve zamanla kişiyi literatür konusunda yetkinleştirecektir. Bu okumalar için seçilen eserlere doktora tezleri de eklenebilir. Akademik olarak bir problemin nasıl ele alındığını ve metin haline dönüştürüldüğünü görmek açısından faydalı olacaktır.

3. Genel İslam Tarihi Bilgisi

Yüksek lisansa girmek isteyen öğrencilerden bilim sınavında öncelikli olarak ilahiyat lisans eğitiminde verilen siyer, İslam Tarihi ve İslam Medeniyeti Tarihi derslerinin müfredatına hâkim olması beklenmektedir. Bunun için öğrencilerin bu bilgilerini tazeleyecek ve pekiştirecek  şekilde bir okuma programı yapması gerekir.

İslam Tarihi, Câhiliye Dönemi’nden başlayarak modern zamanlara uzanan on beş asırlık bir süreci ve Endülüs’ten Çin’e varan geniş bir coğrafyayı kapsamaktadır. Ancak, öğrenci lehine olması için sınavlarda daha çok ana noktalar (siyer, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, Endülüs vb.) üzerinde yoğunlaşılmaktadır. Bununla birlikte, nispeten daha az da olsa seçici olması açısından ana noktalar dışında kalan konularda da sorular sorulmaktadır.

Yüksek lisansa hazırlık aşamasında siyasi tarihle ilgili yapılabilecek okuma tavsiyeleri:

Aşağıda tavsiye edilen eserlerin dışında hemen her konuda Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi’nin (DİA) ilgili maddelerine müracaat edilebilir.

• Câhiliye

Câhiliye Dönemi hakkında bilgi sahibi olmak için Adem Apak’ın Kuramer Yayınları’ndan çıkan Kur’an’ın Geliş Ortamında Arap Toplumu, Mahmut Kelpetin’in İslam Öncesi Güney ve Kuzey Arabistan ya da Yaşar Çelikkol’un Ankara Okulu Yayınları’ndan çıkan İslam Öncesi Mekke eserleri okunabilir.

• Siyer

Bir İslam Tarihi yüksek lisans adayı için iyi bir siyer bilgisine sahip olmak olmazsa olmazdır. Öğrenciden kronolojik olarak hiç boşluk olmayacak şekilde güzel bir siyer donanımına sahip olması beklenir. Bunun için hadiseler üzerinden kronolojik bir okuma yapmak gerekir. Muhammed Hamidullah’ın İslam Peygamberi ve İbrahim Sarıçam’ın Hz. Muhammed ve Evrensel Mesajı kitaplarını, olayları özümseyerek okumak iyi bir başlangıç olacaktır.

• Hulefâ-yı Râşidîn Devri

Hulefâ-yi Râşidîn Devri de Câhiliye Dönemi ve siyer gibi detaylı sorular sorulabilen dönemlerdendir. Dönemle ilgili, Mustafa Fayda’nın Kubbealtı Neşriyat’tan çıkan Hulefâ-yı Râşidîn Devri ve Adem Apak’ın Ensar Neşriyat’tan çıkan Anahatlarıyla İslam Tarihi 2 (Hulefâ-i Râşidîn Dönemi) eseri okunabilir.

• Diğer Dönemler

Hulefâ-yi Râşidîn Devri’nden sonra kurulan İslam devletlerini tanımak için öğrencinin -devletlerin kuruluşları, yıkılışları, belli başlı halifeleri, dönemin önemli olayları ve kişileri, fetihler, isyanlar, kırılma noktalarının gerekçeleri vb. gibi- ana noktaları ve kronolojiyi kafasında oturtacak şekilde genel okumalar yapması gerekmektedir.

Öğrencilerden bir coğrafya üzerinde sırasıyla hangi İslam devletlerinin kurulduğunu bilecek şekilde bölgelere hâkim olmaları da istenmektedir. Örneğin, Hulefâ-yi Râşidîn döneminde fethedilen Mısır coğrafyasında sırasıyla hangi İslam devletlerinin hüküm sürdüğü sorulduğu takdirde, öğrenciden Emevîler 🡪 Abbâsîler 🡪 Abbâsîler döneminde Tolunoğulları, İhşîdîler, Fâtımîler, Eyyûbîler 🡪 Memlükler 🡪 Osmanlı sıralamasını yapabilecek yetkinlikte olması beklenmektedir. Ya da Endülüs tarihi sorulduğunda fetih ve valiler dönemi 🡪 emirlik dönemi 🡪 halifelik dönemi 🡪 mülûkü’t-tavâif 🡪 Murâbıtlar 🡪 Muvahhidler 🡪 Nasrîler ve Gırnata’nın düşüşü sıralamasını yapabilecek şekilde kronolojik olarak bölgenin tarihine hâkim olunması gerekmektedir.

Bu konularda yetkinlik kazanabilmek için, yukarıda da zikredildiği üzere Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi maddeleri okunabilir: Emevîler, Abbâsîler, Abbâsîler Dönemi’nde kurulan diğer Müslüman devletler (Endülüs Emevîleri, Ağlebîler, Tâhirîler, Sâmânîler, Fâtımîler, Büveyhîler, Eyyûbîler, Memlükler vb.), Türk valileri tarafından kurulan devletler (Tolunoğulları, İhşîdîler vb.), ilk Müslüman Türk devletleri (Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular, Hârizmşahlar vb.), Altın Orda Hanlığı, İlhanlılar, Timurlular, Osmanlılar, Bâbürlüler, Safevîler gibi İslam devletleri ve hanedanları hakkındaki ansiklopedi maddelerini kronolojik ve sistematik bir şekilde okumak İslam siyaset tarihinin genel şablonuna hâkim olmayı sağlayacaktır. (Ansiklopedi maddeleri okunarak ilerlenecekse, okumalar genel bir İslam Tarihi eserinin içindekiler bölümü takip edilerek yapılabilir. Böyle bir sıralamayı takip ederek okuma yapmak öğrenmeyi kolaylaştıracak ve öğrenilen bilgiler daha akılda kalıcı olacaktır.)

Siyer Yayınları’ndan çıkan İslam Tarihi ve Medeniyeti Külliyatı gibi kapsayıcı bir kaynağı gözden geçirmek, merak edilen bölümleri okumak da faydalı olacaktır.

Bunlarla birlikte, öğrencinin yüksek lisansta çalışmayı düşündüğü dönem ve coğrafya üzerine daha ayrıntılı okumalar yapması tavsiye edilir. Örneğin, Osmanlı tarihiyle ilgilenen bir öğrencinin, Ekmeleddin İhsanoğlu’nun editörlüğünü yaptığı Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi (pdf )eserinin en azından Osmanlı siyasi tarihi ve devlet teşkilatını içeren birinci cildini, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’nın Osmanlı Tarihi serisini (pdf), Halil İnalcık, Halil Sahillioğlu ve Mehmet Genç’in eserlerini okuması hem bir alt yapı oluşturması hem de akademide devam etmek istediğine dair istekli olduğuna işaret etmesi açısından iyi olacaktır.

• İslam Medeniyeti Tarihi

Yüksek lisans sınavında medeniyet tarihi soruları genellikle kurumlar üzerinden gelmektedir. Kurumlar iki başlıkta tasnif edilebilir:

1. Maddi Kurumlar: Külliyeler, camiler, medreseler, kervansaraylar, rasathâneler vb.
2. Manevi Kurumlar: Hilâfet, vezirlik, şeyhülislâmlık, nakîbüleşraflık, maliye sistemi, toprak sistemi, vakıf sistemi, askerî sistem, adalet müesseseleri (kadılık, şurta, hisbe, mezâlim vb.).

Sınava hazırlık için bir medeniyet tarihi kitabı okuyarak kurumların ortaya çıkışlarını, işlevlerini ve tarihsel gelişimlerini öğrenmek faydalı olacaktır. Mesela, her ikisi de Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları’ndan çıkan Ziya Kazıcı’nın İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi kitabıyla Cahid Baltacı’nın İslâm Medeniyeti Tarihi kitabı okunabilir veya her kurumla ilgili yazılmış Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi’ndeki maddelere başvurulabilir (Yine, maddeler okunarak ilerlenecekse öğrenmeyi kolaylaştırması açısından bir İslam Medeniyeti eserinin içindekiler bölümü takip edilerek daha sistematik bir okuma yapılması tavsiye edilir.)

4. Tarihçi Perspektifi Kazanmak

Bilim sınavı için siyasi tarih bilgisi ve literatür hakimiyeti yeterli olsa da İslam Tarihi alanında devam etmek isteyen öğrencilerin siyasi tarihin ötesinde bir bakış açısı geliştirmeleri ve tarih perspektiflerinin oluşması önemli görülmektedir. Öğrencilerin bu bakış açısını kazanabilmeleri için tarih yazıcılığı, tarih metodolojisi ve tarih felsefesi alanlarında yazılmış eserler okumaları; bu alanların gelişim süreçlerine, problemlerine, bugünkü durumlarına, kimlerin bu alanlarda ne tür çalışmalar yaptığına dair fikir sahibi olmaları gerekmektedir. Bu alanlarda bir bakış açısı kazanabilmek için şu eserler tavsiye edilebilir:

Aycan, İrfan – İbrahim Sarıçam. “İslâm Tarihinin Kaynaklarıyla İlgili Problemler ve Çözümüne İlişkin Bazı Düşünceler”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi 2, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005. s. 877-912. (pdf)

Blankinship, Halid. “İslâm ve Dünya Tarihi: Yeni Bir Dönemlendirmeye Doğru”. çev. Kenan Çayır. İslâmî Sosyal Bilimler Dergisi, II/3, (1994), s. 65-93. (pdf)

Carr, Edward Hallett. Tarih nedir?. çev. Gizem Gürtürk. İstanbul: İletişim Yayınları, 2018.

Dûrî, Abdulazîz, İlk Dönem İslam Tarihi -Bir Önsöz-. çev. Hayrettin Yücesoy. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2016. (pdf)

Dûrî, Abdulazîz, İslâm İktisat Tarihine Giriş. çev. Sabri Orman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014. (pdf)

Fayda, Mustafa v.dğr. “Tarih”. DİA. XL, s. 30-72.

Hodgson, Marshall G. S. Dünya Tarihini Yeniden Düşünmek. çev. Ahmet Kanlıdere – Ahmet Aydoğan. İstanbul: Vadi Yayıncılık, 2019.

Hodgson, Marshall G. S., İslam’ın Serüveni. çev. Berkay Ersöz. I-III, İstanbul: Phoenix Yayınevi, 2017.

Humphreys, R. Stephen. İslam Tarih Metodolojisi: Bir Sosyal Tarih Uygulaması. çev. Fuat Aydın – Murteza Bedir. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.

Iggers, Georg G. Yirminci Yüzyılda Tarih Yazımı. çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.

McNeill, William H. Dünya Tarihi. çev.Alâeddin Şenel. Ankara: İmge Yayınları, 2002. (pdf)

Özdemir, Mehmet. “İslâm Tarihi Araştırmalarında Yöntemle İlgili Bazı Mülahazalar”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Usûl Mes’elesi 2, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005. s. 913-948. (pdf)

Özlem, Doğan. Tarih Felsefesi. İstanbul: Notos Kitap, 2010.(pdf)

---

*Rehberi hazırlayan Fatma Semiha Aydemir arkadaşımıza teşekkür ederiz.

**Daha önce yayımlanmış yüksek lisans rehberlerimize aşağıdan ulaşabilirsiniz:

• Fıkıh Yüksek Lisans Rehberi
• Hadis Yüksek Lisans Rehberi