Lisans eğitimi sonrasında akademik hayatın ilk durağı yüksek lisanstır. Bu seviyedeki bir talebenin, akademik anlamdaki ilk ciddi çalışması olarak da yüksek lisans tezi kabul edilir. İlim tahsili için yola çıkan bir kimsenin zihnindeki soruların peşinde koşmasıyla başlayan bu süreç akabinde literatürün keşfi ve danışman hocanın yönlendirmesiyle farklı mecralara akabilir. Bu süreçte edindikleri tecrübeleri ve karşılaştıkları problemleri mezunlarımıza sorduk.
İlk olarak Nur Muhammed Şahin bizler için tezini anlattı:
- Tezinizden bahsedebilir misiniz?
Yüksek lisans tezimin başlığı İbn Sînâ’nın Doğa Felsefesinde Dört Unsur idi. Tezimde İbn Sînâ’nın sekiz kitaptan oluşan doğa felsefesi külliyatının üçüncü kitabı olan Oluş ve Bozuluş (el-Kevnü ve’l-fesâd) adlı kitabında işlediği dört unsur meselesinin maddeyi nasıl oluşturduğunu konu edindim. Dolayısıyla tezimin birincil kaynağı bu kitaptı. Tezde öncelikle bir maddeyi oluşturan en temel şey yahut varlıkların kendinden meydana geldiği ana madde anlamındaki “arkhe” kavramının tarihî serencamını özetledim. Ardından İbn Sînâ’nın unsurlar ve oluş-bozuluş meselesi söz konusu edildiğinde kendinden önce gelen ancak hiçbirinin ismini zikretmediği filozoflara, kişilere ve gruplara değindim. Bu gruplara İbn Sînâ’nın ne ölçüde karşı çıktığı ve ne ölçüde katıldığını belirttim. Kaynaklarımın el verdiği ölçüde bu kişileri tespit etmeye çalıştım. Akabinde İbn Sînâ açısından oluş-bozuluş, dönüşüm, karışım ve büyüme arasındaki farklara değindikten sonra onun dört unsura dair görüşünü açıklığa kavuşturmaya çalıştım. Burada nitelikler ile dört unsur arasındaki bağlantıyı irdelemeye çalışarak İbn Sînâ’nın bu konudaki eleştirilerini ve cevaplarını tahlil ettim. Ardından unsurların birbirlerine dönüşüm çeşitlerini ve semâvî cisimlerin unsurlara etkisini araştırma konusu edinerek tezimi hitama erdirdim. Tezim hem İbn Sînâ’nın Oluş ve Bozuluş kitabının araştırma konusu edilmiş bir tahlili hem de dört unsurun İslam felsefesi açısından dikkate alındığı bir çalışmaya dönüşmüş oldu.
- Tez konusunu belirlerken neleri göz önünde bulundurdunuz?
Lisansüstü eğitime başlamak, nispeten belirli bir alanda ihtisaslaşmak için yola çıkmanın ilk basamağıdır. Öğrenci, gücü ve kudreti ölçüsünce bir disiplinin yüksek tahsiline başlar ve bu bölümün alt dallarından bir meseleyle ilgilenerek uzmanlaşmayı hedefler. Öğrenci lisansüstü eğitime başladığında, okuduğu bölümün herhangi bir dalına yönelik daha önceden uzmanlaşma planı yapabilir. Ancak talebenin eğitimi devam ederken merakı genişleyebilir, ilgisi başka alanlara kanalize olabilir ve bir başka alt dalın muhtelif meselelerine yönelebilir. Ben lisansüstü eğitime başladığım ilk zamanlarda çeşitli saiklerle İslam felsefesinin metafizik alanına yönelik çalışma yapmayı hedeflemekteydim. Ancak süreç ilerledikçe, muhtemelen aldığım derslerin etkisi, ders aldığım hocaların müspet performansı ve hatta doğa felsefesiyle disiplin içerisinde profesyonel olarak tanışma fırsatı bulmam beni metafizik alanında uzmanlaşma hedefinden nispeten uzaklaştırdı. Bunun yerine doğa felsefesi alanında çalışma yapmak bana daha cazip geldi ve bu alana yöneldim. Demem o ki, tez konusu belirlerken bölümün hangi alanında çalışma yapmak öğrenciyi motive edecek ve çalışmasını nitelikli kılacaksa, o alanın dikkatli bir şekilde belirlenmesi gerekir. Bundan sonra süreç, belirlenen alanda tez konusu seçmeye gelir. Tez konusu belirlerken öncelikle alan dahilinde ilgi duyulan meselelerin bir listesi yapılır. Liste içerisinden daha çok ilgi duyulan meseleler daha az ilgi duyulan meselelere tercih edilir. Eldeki birkaç meseleyle birlikte -ideal şartlarda- danışman hocaya müracaat edilir. Danışman hoca öğrenciyi yeterince tanıdığı için hangi konuyu çalışması gerektiğine birlikte karar verir. Ben elimde birkaç konuyla danışmanıma gitmiştim. Bunlardan birisi doğa felsefesinde zaman meselesiydi. Hocam şakayla karışık kariyerimi burada, bu kadar erken sonlandırmak istemediğini ifade etti. Nitekim bir rivayete göre hocalar eğer öğrencisine nefis terbiyesi yaptırmak ve çile çektirmek (kırk gün ya da kırk ay, belki de kırk sene) isterlerse onlardan zaman konusunu çalışmasını isterlermiş. Öğrenci de çıksın işin içinden… Süreç sonunda danışman hocamla tartışarak hangi konuyu çalışmanın benim için daha makul olacağına karar verdik ve tez yazma sürecim başladı. İdeal şartlarda durumun böyle olması gerekir. Aksi takdirde danışman hocaların zihninde çalıştırmak istediği konular her zaman bulunur. Bu konular öğrenci herhangi bir teklifle gelmediğinde, danışman hoca tarafından öğrenciye sunulur. Öğrenci bu konuları çalışmaya başlar. Bu durumun öğrenci tarafından hüsranla sonuçlanma ihtimali her zaman vardır. Bu sebeple öğrencinin bizzat kendisinin bir teklifle danışman hocasına tez konusunda müracaat etmesi mühimdir. Benim tercihim de bu yönde oldu. Elimde birkaç konuyla hocaya, bu konularda çalışmaya hazırım diyerek gittim. Hocam da istekli olduğumu gördüğü için yüksek lisans tezimin hangi konuda olabileceğini kestirmek zor olmadı. Halihazırda bitirdiğim yüksek lisans tez konum ve diğerleri arasında seçim yaparken hem benim potansiyelime ve ilgi alanıma hem de hocamın tecrübelerine dayanarak azami verim alabileceğimiz bir konu seçmiş olduk.
- Ders dönemindeyken teziniz için nasıl bir hazırlık yaptınız?
Tez dönemine geçme sürecinde öğrenci ders alırken kendi konusunu kestirmeye çalışmalıdır. Kendi ilgi alanı doğrultusunda öğrencinin seçeceği danışman hoca, öğrenci için belki de en önemli karardır. Çalışmak istemediği alana aşina olan bir danışman hoca, talebesinin çalışmak istediği meselelere bigâne kalırsa öğrenci tezin bütün yükünü sırtlamış olur. Bu da yorucu bir tez sürecinin habercisidir. Nitekim tez, öğrencinin olduğu kadar danışman hocanın da eseridir. Öğrenci danışman hoca seçerken, ilgilendiği alana yakın bir hoca seçmesinin yanı sıra hocanın kendisiyle ilgilenme potansiyelini de hesaba katmalıdır. Önemli olan gerçekten öğrencinin ne istediğini ve kiminle çalışması gerektiğini iyi belleyebilmesidir. Karşılıklı inisiyatif nitelikli bir tezin ortaya çıkmasına sebep olacaktır.
Son olarak öğrenci ders döneminde hızlı bir literatür taraması yapmalı, bilgisayarını kütüphaneye çevirmeye çalışmalı, tez yazım sürecinde kullanacağı enstrümanlarda kendini geliştirmelidir. Bunlardan bazıları, bilgisayarda yazım programlarında yetkinleşme, en az bir dipnotlandırma programını öğrenme ve çevrimiçi kaynak tarama mekanizmalarında kendini geliştirmedir. Diğer bir deyişle, tez yazmadan önce öğrenilmesi gereken belli teknikler vardır. Öncelikle iyi bir Microsoft Office Word kullanıcısı olmak gerekiyor. Word‘ün incelikleri, stil kullanımı, düzen, sayfa değişikliği, numaralandırma, alt-üst bilgi, satır aralığı, ana metin-dipnot fontu gibi özelliklerde yetkinleşmek şarttır. Bir diğer teknik mesele dipnot kullanımıdır. Burada kesinlikle dipnot gösterme programlarından birini kullanmak gerekiyor. Tercihe göre EndNote, Mendeley, Citavi ya da Zotero kullanılabilir. Çünkü dipnot kullanım programlarından yardım almak iş yükünü en az %25 azaltıyor. Bir de Word içindeki stiller öğrenildiği takdirde geriye sadece tezi yazmak kalıyor.
Ben lisans döneminden itibaren kendisiyle tanışık olduğum ve hatta beraber özel ders yaptığımız danışman hocamla çalışmak için halihazırda bulunduğum üniversiteye gelmiştim. Dolayısıyla danışman değişikliğine yönelik kaygılardan azade bir şekilde danışmanımı seçmiş oldum. Genelde lisansüstü öğrenciler teze başlamadan hemen önce danışman seçerler ancak ben yüksek lisansa başladığım ilk günlerde -bütün uyarılara rağmen- danışmanımı belirlemiş ve gereken resmi süreci tamamlamıştım. Çalışmak istediğim alanın doğa felsefesi olduğuna karar kılmam çok uzun zaman almadı. Ders döneminin sonlarına doğru hocama hangi konularda çalışma yapabileceğimi sordum. Kendisi belirli konulara bakabileceğimi ifade ederek beni yönlendirdi. Zikredilen konular ilgimi çekmedi. Ardından benim dikkatimi daha çok çekecek yüksek lisans tez konusu teklifiyle gittiğimde hocam bu fikri destekledi ve konunun nasıl daha iyi çalışılabileceği yönünde tekliflerde bulundu. Ortaya nitelikli bir tez çıktıysa hocamın eseri, nitelikten uzaklaştığım her ifade benim eserimdir.
- Tez yazarken nelere dikkat ettiniz?
Tez yazarken bilimsel araştırma teknikleri dersinde öğrendiklerimi teze yansıtmaya çalıştım. Bunlar arasında intihal meselesinin ne olduğunu kavrama, akademik etik kurallarına büyük bir titizlikle riayet etme, bir problem iyi bir şekilde nasıl çalışılır bunun üzerine kafa yorma gibi meseleler vardır. Ardından elimdeki kaynakları iyi bir şekilde tasnif etmeye gayret ettim; gerekli-gereksiz, az önemli-çok önemli, kullanışlı-kullanışsız kaynakları analiz etmeye çalıştım. Nitekim önemli olan meselenin hangi hacimde ele alındığı değil, hangi kalitede ele alındığıdır. Dolayısıyla nicelik yerine niteliği daima öncelemeye gayret ettim. Teze başlamadan önce hocamın yönlendirmesiyle sıkı bir taslak hazırladım, bu taslak üzerine uzun mesai harcayarak beyin fırtınası yaptım, iddiaları şematize etmeye çalışarak haritalandırdım. Tez yazarken tutarlı olmaya çalıştım, iddialarımı mümkün olduğu kadar destekledim. Tezin mahiyetini giriş bölümünde ayrıntılı bir şekilde açıklığa kavuşturdum. Tez bitiş sürecine girdiğinde enstitümüzün yönergesini dikkate alarak, metnin teknik yapısında ve dipnotlandırmada tutarlılığı gözeterek teze son şekli verdim.
- Literatür taraması yaparken ne gibi zorluklarla karşılaştınız?
Ciddi anlamda bir zorlukla karşılaştığım söylenemez. Nitekim özellikle lisans eğitimim esnasında öğrendiğim teknikler neticesinde literatür taramasında internet kaynaklarının kullanım tekniklerine vakıftım. Binlerce tez, makale ve kitap arasından ulaşılmaya çalışılan kaynağı veri tabanından nasıl talep etmek gerektiği nispeten iyi biliyordum. Hem kendimin ulaşabildiği hem de çevremdeki ve yurtdışındaki kütüphanelere ulaşma imkânı olan arkadaşlarımdan ve hocalarımdan yardım alarak kütüphanelerden azami ölçüde faydalanmaya çalıştım. Ancak illa bir zorluk zikredeceksem bu, çalıştığım alanın henüz bakir olması sebebiyle ikincil kaynaklardan yararlanmamın sınırlılığı olabilir. Bu sebeple konumun mihenk taşı mesabesindeki kaynaklar ikincil kaynaklar olmak yerine çoğunlukla birincil kaynaklardı. Bu durum zaman zaman tezde tasvîrî bir üslup kullanmama yol açtı. Umarım bu, yüksek lisans tezi için tolerans gösterilebilir bir durumdur.
- Alanınızla ilgili yüksek lisans yapanlara/tez yazanlara ne gibi öneriler verirsiniz?
Yukarıda ifade ettiğim ölçütler herhangi bir alanda tez yazmak isteyen öğrencinin işine yarayacağını düşündüğüm meselelerdir. Bu meseleler İslam felsefesi öğrencilerine de irca edilebilir. Ancak İslam felsefesi için daha dakik bir öneride bulunmak gerekirse, öğrenci alanın mevcut seyrini kendi potansiyelinin farkında olarak iyi koklamalı, yurtiçi ve yurtdışında yayımlanan güncel literatürü takip etmeli, alanda muteber akademisyenlerin hangi konularla ilgilendiklerini takip etmeye çalışmalıdır. Bunun yanında akademik körlüğün önüne geçmek için başka alanlara da yönelmeli, böylelikle kendi alanına dışarıdan bakabilme fırsatı yakalamalıdır. Tez yazarken illa hiç çalışılmamış bir konu bulmak gerekmemektedir. Daha önce çalışılmış bir konunun eksik tarafları yeni bir tezle giderilebilir. Diğer taraftan söz konusu konuya başka bir veçheden bakabilen bir tez yazmak da bir başka tez yazma tavrıdır. Bu üç tavırdan birini seçerek tez yazılabilir. İslam felsefesi için gün yüzüne çıkmamış meselelerin ilmi takipçisi olmanın önemi bir yana, halihazırda merkezileşmiş belirli konular dikkate alınarak kavramsal bir çalışma yapmak ve ilgili kavramın İslam felsefesindeki düşünce ağını izhar etmek de nitelikli bir çalışma olabilir. Bütün bunlar dikkate alındığında bir yüksek lisans tezi tasvîrî, tahlîlî ya da hem tasvîrî hem tahlîlî olabilir. Tasvirden ve betimden olabildiğince kaçınarak öğrencinin tezde kendini gösterebildiği, ayağını yere basan, delillerle desteklenen tutarlı bir tahlîlî tez benim zihnimde ideal te
[1] Nur Muhammed Şahin, İbn Sînâ’nın Doğa Felsefesinde Dört Unsur, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Medeniyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe Anabilim Dalı İslam ve Türk Felsefesi Bilim Dalı, Haziran 2019, http://earsiv.medeniyet.edu.tr:8080/xmlui/bitstream/handle/123456789/288/%C4%B0BN%20S%C3%8EN%C3%82%E2%80%99NIN%20DO%C4%9EA%20FELSEFES%C4%B0NDE%20D%C3%96RT%20UNSUR.pdf?sequence=1&isAllowed=y, Erişim Tarihi 29.11.2020.
Şehir İslami İlimler Kulübü 