İslami İlimlere Yön Veren Alimler serisinin hadis usulü ile ilgili kısmına Hâkim en-Neysâbûrî ile devam ediyoruz.
Hâkim’in Hayatının Ana Hatları
Nişabur kadılığı yaptığından dolayı “el-Hâkim” lakabıyla anılan Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh en-Neysâbûrî, 321/933 yılında Nişabur’da doğdu. İlim talebine dokuz yaşında başladı. Hocalarının sayısının 2000’i bulduğu kaydedilmektedir.[1] Hocaları arasında kendi döneminde ricâl tenkidinin zirve ismi kabul edilen Dârakutnî (ö. 385/995) de bulunmaktadır. İlk hocası olan babasının İmam Müslim’i görmüş olması, Hâkim’in kütüb-i sitte musanniflerine ne kadar yakın olduğunu göstermesi açısından önemlidir.
Ömrünün sonlarına doğru Nesâ kadılığı da yapan Hâkim, 405/1014 senesinde vefat etmiştir.
Hâkim’in Hadis Usulü İlmine Katkıları
Hâkim en-Neysâbûrî, hadis usulüne dair telif ettiği Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱ adlı kitabıyla hadis usulü ilmine büyük katkılarda bulunmuş ve hadis usulü tarihini etkilemiştir. Bu katkı ve etkilerden bazıları şunlardır:
- Râmehürmüzî ile ilgili bir önceki yazımızda bazı âlimlerin el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl’ı, birçok hadis usulü konusunu barındırmadığından dolayı, bir hadis usulü kitabı olarak kabul etmediklerini zikretmiştik. Bu âlimlere göre ilk hadis usulü eseri, Hâkim’in Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱ adlı kitabıdır. Hâkim, bu kitabına, Râmehürmüzî’nin kitabında olmayan birçok konuyu eklemiş ve hadis usulü ile ilgili toplamda elli iki konu işlemiştir.[2]
- Hâkim, hadis usulüne dair konuları “ʿulûmü’l-ḥadîs̱” tabiriyle ifade eden ve kitabının isminde bu tabiri kullanan ilk muhaddistir.[3] Daha sonraki muhaddisler bu konuda onu örnek almışlardır.
- Hâkim, Maʿrife’nin telifinde gösterdiği ustalık ile kendisinden sonra gelen hadis usulü yazarlarını etkilemiştir. Hadis usulü tarihinin en önemli kitaplarından birinin yazarı olan İbnü’s-Salâh (ö. 643/1245), eserini telif ederken Maʿrife’den çokça faydalanmıştır. İbnü’s-Salâh’ın, Hâkim’in kitabını beğendiği ve ona önem verdiği, onun kitabına Şerḥu Maʿrifeti ʿulûmi’l-ḥadîs̱ isimli bir şerh yazmaya başlamasından da anlaşılabilir.[4]
- Hâkim, kendisinden sonra neredeyse hiçbir hadis usulü müellifinin yapmayacağı bir şey yaparak, kitabında fıkhu’l-hadîs (hadislerin anlaşılması) hakkında ayrı bir başlık açmış ve onu hadis ilimlerinden biri olarak zikretmiştir. Bunu, hadis ilminde uzmanlaşanların, hadislerin fıkhı konusunda da cahil olmadığı anlaşılsın diye yapmıştır.[5] Birbirlerine çok yakın zaman dilimlerinde yaşadıkları düşünüldüğünde, Râmehürmüzî zamanında ehl-i hadise yöneltilen tenkitlerin Hâkim zamanında da devam ettiğini söylemek mümkündür. Bundan dolayı Hâkim’in, kitabında fıkhu’l-hadîs hakkında müstakil bir başlık açması, bir ehl-i hadis savunusu olarak okunabilir. O, ehl-i hadisin, ehl-i rey karşısında küçük düşmemesi için ehl-i hadisin de hadislerin fıkhı konusunda bilgi sahibi olduğunu örnekleriyle ortaya koymuş, böylece genç muhaddisleri de fıkıh öğrenmeye teşvik etmiştir.
Hâkim’in, Maʿrife yanında, hadis usulüne dair el-Medḫal ilâ maʿrifeti Kitâbi’l-İklîl ve el-Medḫal ilâ maʿrifeti’ṣ-Ṣaḥiḥayn adlı iki eseri daha vardır. O, bu eserlerinde de özellikle sahih ve zayıf hadislerle ilgili konularda açıklamalarda bulunmuş ve hadis usulüne dair görüşlerini açıklamıştır. Bundan dolayı Hâkim’in hadis usulüyle ilgili görüşleri araştırılırken bu eserlerine de başvurulması gerekmektedir.
[1] KANDEMİR, Yaşar, “Hâkim en-Nîsâbûrî”, DİA, XV, 190.
[2] HATİBOĞLU, İbrahim, “Ma‘rifetü Ulûmi’l-Hadîs”, DİA, XXVIII, 61.
[3] HATİBOĞLU, İbrahim, “Ma‘rifetü Ulûmi’l-Hadîs”, DİA, XXVIII, 62.
[4] KANDEMİR, Yaşar, “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî”, DİA, XXI, 199.
[5] NEYSÂBÛRÎ, Hâkim, Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs ve kemmiyyetü ecnâsihî, haz. Ahmed b. Fâris es-Selûm, Riyâd: Mektebetü’l-Me‘ârif, s. 257.
Seri kapsamında yayımlanmış yazılara aşağıdan ulaşabilirsiniz.
Şehir İslami İlimler Kulübü 