İslâmî İlimlere Yön Veren Âlimler serimizin hadis usulü ilmi ile ilgili kısmına Hatîb el-Bağdâdî ile devam ediyoruz.
Hatîb el-Bağdâdî’nin Hayatının Ana Hatları
Ebû Bekr Ahmed b. Alî el-Bağdâdî, 392/1002’de doğdu. Babası gibi o da Dicle Nehri üzerindeki Derzîcân köyünde hatiplik yaptığından dolayı “el-Hatîb” lakabını, Bağdatlı olduğundan dolayı “el-Bağdâdî” nisbesini almış ve bu ikisiyle meşhur olmuştur.
Erken yaşlarda hadis tahsiline başlayan Hatîb; Basra, Kûfe, Isfahan, Hemedân, Nişabur ve Rey gibi şehirlere yaptığı seyahatlerde 1000 civarında hocadan ilim tahsil etti.[1] Hatîb’in entelektüel biyografisinde hadis ilminin yanında tarih, fıkıh ve kelam ilimlerinin de kendine önemli bir yer bulduğu dikkat çekmektedir. Özellikle hocaları arasında döneminin en büyük Şâfi‘î fakihi kabul edilen Ebû Hâmid el-İsferâyînî’nin bulunması[2] ve el-Fakîh ve’l-mütefakkih gibi bir esere imza atmış olması onun fıkıh birikiminin; okutma salahiyetine sahip olduğu birçok kelam kitabının bulunması ve el-Kifâye adlı eserindeki bazı konuları işleyişi ise onun kelam birikiminin hadis birikiminden çok da geride kalmadığına işaret etmektedir.
Hatîb el-Bağdâdî’nin yaşadığı dönem, İslam dünyasının birçok grup arasındaki çatışmalara ve çekişmelere sahne olduğu bir dönemdir. Hatîb’in zamanında Bağdat, Şî‘î Büveyhîlerin kontrolü altındaydı. Büveyhîler, Eş‘arîlere yönelik bir baskı politikası uyguluyorlardı.[3] Üstelik Büveyhîler, Eş‘arîlerle anlaşamayan tek grup da değildi. Hanbelîler de Eş‘arîlerin kelamla yakından ilgilenmelerinden rahatsızlardı; bu sebeple iki grup arasında çeşitli sebeplerden kaynaklanan bazı çatışmalar meydana geliyor, bu da Bağdat’ta bir huzursuzluk ortamı doğuruyordu.[4] Hanbelîlerin yalnızca Eş‘arîlerle değil, Şâfi‘îlerle de tartışmalara girdikleri vâki olmuştur. Bütün bunlarla beraber, Mutezilî âlimlerin dördüncü asırda ehl-i hadise yönelttikleri eleştiriler de etkilerini hala hissettiriyordu.[5]
Hatîb, karışıklıklarla dolu bu ortamda ilmî otoritesini tahkim etmeyi başarabilmiştir. Öyle ki bir dönem Hatîb’in onaylamadığı hiçbir hadis Bağdat’taki hatipler tarafından hutbe ve vaazlarda halka aktarılamıyordu.[6]
Hatîb, birkaç varaklık risalelerden onlarca ciltlik kitaplara uzanan geniş bir spektrumda 100’e yakın eser telif etmiştir. Bu yazıda onun sadece en önemli eserleri sayılsa bile yazı, hedeflenen hacmini aşacaktır. Yine de onun en kıymetli eserlerinden olan, hadis usulüne dair el-Kifâye fî ma‘rifeti usûli ‘ilmi’r-rivâye’si, hadis talebelerinin riayet etmesi gereken ahlak kurallarını (ve daha birçok şeyi) muhtevî el-Câmi‘ li-ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘i ve şehir tarihi literatürünün en meşhur örneği olan Târîhu Bağdâd’ı zikredilmeden geçilmemelidir.
Hiç evlenmeyen ve bundan dolayı da mirasçısı bulunmayan Hatîb, bütün servetini başta muhaddisler olmak üzere çeşitli kişilere dağıttı. Bağdat’ta Nizâmiye Medresesi’nin yanındaki evinde vefat etti ve ünlü sûfî Bişr el-Hâfî’nin yanına defnedildi.[7]
Hatîb el-Bağdâdî’nin Hadis Usulü İlmine Katkıları
Hatîb el-Bağdâdî’nin hadis usulü tarihindeki en müstesna yerlerden birinde durduğu, hadis ilmiyle iştigal eden herkes tarafından teslim edilmiş bir hakikat olsa gerektir. O, gerek hadis usulünün meselelerine dair telif ettiği eserlerin çokluğuyla, gerek bu eserlerde ele aldığı konularla ve bu konuları ele alış tarzıyla kendisinden sonrakilere en çok tesir eden âlimlerden biri olmuştur. Hatîb’in hadis usulü ilmine yaptığı katkılardan bazılarını maddeler hâlinde şöyle sıralamak mümkündür:
- Hatîb’in mütehassıs olduğu alanların hadis ilmiyle sınırlı olmadığı, fıkıh ve kelam ilimlerinin de onun tahsil hayatının önemli parçalarını teşkil ettiği daha önce zikredilmişti. Bu durumun muhaddisler arasında yaygın olarak görülen bir durum olduğu söylenemez. Hatîb’i diğer muhaddislerden ayıran bu özelliği doğal olarak eserlerine de yansımıştır. Mesela Hatîb, el-Kifâye adlı hadis usulü eserinde haber türlerini “mütevâtir haber” ve “âhâd haberler” olarak ikiye ayırmıştır.[8] O, bunu yapan ilk hadis usulü müellifidir.[9] Ondan önce mütevâtir haber kelam ilminin konusuyken, Hatîb onu hadis usulü ilmine dâhil etmiştir ve Hatîb’den sonra gelen birçok hadis usulü müellifi bu konuda onun izinden gitmiştir.
- Hatîb, haber-i vâhidin kat‘î bilgi gerektiren itikâdî konularda kabul edilemeyeceğini, ancak fıkhî ahkâm hakkında gelen âhâd haberlerle (gerekli şartları sağladıklarında) amel edilmesinin vacib olduğunu söylemiştir.[10] Bu görüş, ondan önceki ehl-i hadisin savunduğu bir görüş olmayıp daha çok kelam âlimleri tarafından dile getirilmiştir. Ancak Hatîb’den sonra bu görüş hadis âlimleri arasında da kabul görmüş ve hadis usulü kitaplarında böyle işlenmiştir.
- Hatîb, hadislerin muhteva analizini hadis usulü kitaplarına sokan ilk kişidir. O, yine el-Kifâye adlı eserinde âhâd haberlerin akılla, Kuran-ı Kerim’in muhkem ayetleriyle ve meşhur sünnetle çeliştiğinde kabul edilemeyeceğini söylemiştir.[11]
- Hatîb el-Bağdâdî, hadis usulünün alt dallarının çoğu hakkında müstakil eserler telif etmiştir. Daha sonraki muhaddisler bu eserlerden çokça faydalanmışlar ve bu eserleri farklı çalışmalara konu etmişlerdir.[12]
Hatîb el-Bağdâdî’nin hadis usulüne yaptığı katkıların hepsini burada saymamızın imkânı yoktur.[13] Ancak yalnızca burada verilen sınırlı bilgilerden yola çıkılarak bile Hatîb el-Bağdâdî’nin hadis usulü ilminde çığır açan ve hadisle iştigal eden kimsenin kendisinden müstağni kalamayacağı bir hadis âlimi olduğu sonucuna varılabilir.
[1] et-TAHHÂN, Mahmûd, el-Hâfız el-Hatîb el-Bağdâdî ve eseruhû fî ‘ulûmi’l-hadîs, Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1981, s. 68.
[2] KANDEMİR, Yaşar, “Hatîb el-Bağdâdî”, DİA, XVI, 453.
[3] KAHRAMAN, Hüseyin, “el-Hatîb el-Bağdâdî ve el-Kifâye’si”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (1998): 471.
[4] ed-DÛRÎ, Abdülazîz, “Bağdat,” DİA, IV, 430.
[5] el-BAĞDÂDÎ, el-Hatîb, Şerefu Ashâbi’l-Hadîs, haz. Mehmed Saîd Hatîboğlu, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 1991, s. 11 (hazırlayanın takdimi).
[6] KANDEMİR, Yaşar, “Hatîb el-Bağdâdî”, DİA, XVI, 453.
[7] KANDEMİR, Yaşar, “Hatîb el-Bağdâdî”, DİA, XVI, 453.
[8] el-BAĞDÂDÎ, el-Hatîb, el-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye, haz. Ebû Abdillâh es-Sevrakî, Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, s. 16.
[9] Bkz. eş-ŞEHRAZÛRÎ, İbnü’s-Salâh, ‘Ulûmü’l-hadîs, haz. Nûreddin Itr, Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 2012, s. 267.
[10] el-BAĞDÂDÎ, el-Hatîb, el-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye, haz. Ebû Abdillâh es-Sevrakî, Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, s. 432.
[11] el-BAĞDÂDÎ, el-Hatîb, el-Kifâye fî ‘ilmi’r-rivâye, haz. Ebû Abdillâh es-Sevrakî, Medine: el-Mektebetü’l-İlmiyye, s. 432.
[12] ABA, Veli, “Hadis Usulünde Öncü Bir İsim: Hatîb el-Bağdâdî”, Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1 (2015): s. 48-52.
[13] Hatîb’i hadis usulü konusunda “orijinal kılan” meseleleri ele almaya çalışan bir makale için bkz. ABA, Veli, “Hadis Usulünde Öncü Bir İsim: Hatîb el-Bağdâdî”, Balıkesir Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1 (2015): 37-59.
Seri kapsamında yayımlanmış yazılara aşağıdan ulaşabilirsiniz.
Şehir İslami İlimler Kulübü 